Heel wat boeken in mijn boekenkast vermelden een aantal folkloristische gebruiken in verband met bitterzoet, maar het is wel opvallend, dat ik voor de meeste van die gebruiken slechts één bron heb (of af en toe wordt vanuit een tweede bron naar de eerste verwezen).
Maar dat de ranken van het bitterzoet traditioneel gebruikt werden, om in augustus de kruiden van de kruidwis bijeen te binden, daar zijn de meeste bronnen het wel over eens. (Over dat gebruik vertel ik in die periode allicht nog wat meer.)
In het westen van Vlaanderen, en ook in Zeeland, werd het kruid ook wel ‘Elfrank’ of ‘Alfrank’ genoemd. Mien Verdingh (in ‘Kris kras kruid’) geeft aan dat een ‘alf’ een duivel is, maar zelf vermoed ik eerder een verband met ‘alverman’. Een alverman is een aardgeest die in heel wat Vlaamse volksverhalen figureerde, en echt niet alleen in het bekende jeugdfeuilleton van lang geleden – in elk geval in de tijd dat we thuis nog geen TV hadden.
In weerwil van Mien Verdinghs duivel, lijken er toch vooral beschermende eigenschappen aan het bitterzoet te zijn toegeschreven. Zo vertelt M.C. Blöte-Obbes, dat men bitterzoet ophing in de wiegjes van jonge kinderen, en bij de dieren in de stal, om te voorkomen dat ze betoverd werden.
Ook was het één van de vele kruiden, waarvan gezegd werd dat het in de vorm van een amulet gedragen, kon helpen om (bijvoorbeeld met Kerstmis tijdens de nachtmis) de aanwezige heksen te ontmaskeren. (Bron: Tjeu Leenen, ‘Planten met een verhaal’)
Wat betreft de dialectnaam Elf- of Alfrank en dat die ook in Zeeland wordt (of werd) gebruikt wil ik nog even wat opmerken omdat ik zelf van Zeeuwse origine ben. Er bestaat n.l. niet zoiets als een Zeeuws dialect. Dialect bestaat daar wel maar het verschilt per eiland en zelfs een paar dorpen verderop heeft men soms al een ander dialect. Van bepaalde delen kan ik het niet eens verstaan (bijv. Zeeuws Vlaanderen).
In ieder geval ken ik de naam niet van het meest noordelijke eiland Schouwen Duiveland, daar heb ik het vroeger nooit gehoord. Sinds de provincie met de deltawerken ontsloten is, zijn er steeds meer mensen uit andere contreien komen wonen en de bevolking die de dialecten nog spreken steeds ouder worden en er een zeer geringe belangstelling voor bestaat bij jongeren zijn het haast uitstervende dialecten.
Er is een Nederlans instituut dat dialectnamen van planten per streek inventariseert en daar ook een website met zoekmogelijkheden voor heeft. Dat is het Meertens Instituut en de url ervan luidt:
http://www.meertens.knaw.nl/pland/
Ik heb daar net eens even gezocht op Bitterzoet en vind daar dat de naam Alfrank gebruikt wordt in enkele dorpen in Zuid Beveland en Walcheren. Zie http://www.meertens.knaw.nl/pland/woordenboekartikel.php?term=Bitterzoet
Leuk ook om een referentie lezen naar de vroegere VRT TV jeugdserie “Johan en de Alverman” dat behoort tot de oudste herinneringen toen wij thuis pas televisie hadden.
Goh, wat zou ik die serie graag een keer terugzien 🙂
@AntonV: Als ik zeg dat een bepaalde volksnaam in Zeeland wordt gebruikt, wil ik daar zeker niet mee zeggen dat er zoiets bestaat als ‘het’ Zeeuws dialect. Natuurlijk zijn dialecten verschillend van streek tot streek, zelfs van dorp tot dorp.
Maar er zijn wel degelijk dialect-families. Zo heb je in (Belgisch) Limburg heel veel Limburgse dialecten, maar in Lommel bijvoorbeeld gaat men je bijna vies aankijken als je zegt dat Lommels ‘Limburgs’ is. Het Lommelse dialect is een Brabants dialect, en leunt derhalve veel dichter aan bij de Kempische dialecten uit de provincie Antwerpen en de provincie Noord-Brabant.
‘Alfrank’ is een naam die je in heel wat bronnen tegenkomt, maar om de preciese herkomst ervan op te zoeken, heb ik inderdaad van het Meertens-instituut gebruik gemaakt. En zoals je aangeeft wordt ‘Alfrank’ behalve in een aantal Vlaamse gebieden gesitueerd op Walcheren en Zeeuws-Vlaanderen…. Dus volgens mij zegde ik dan niets foutief als ik aangeef dat die volksnaam in Zeeland bestond???
Beste Anne,
Natuurlijk schreef je niks verkeerds, zo bedoelde ik het ook zeer zeker niet, ik wilde het alleen wat preciseren en vooral ook uit eigen ervaring spreken.
Hier ook een voorbeeldje hoe dialectnamen en officieele Nederlandstalige plantennamen voor verwarring kunnen zorgen en zelfs gevaar kunnen opleveren.
Op het Zeeuwse eiland Schouwen Duiveland wordt de eetbare Kruisbes (Ribes Uva-crispa) in dialect Doornappel genoemd. Kruisbessen zijn veel groter dan de meeste andere bessen (zoals Aalbes) dus vandaar wellicht het “appel” deel van de naam, en het “doorn” deel van de naam slaat natuurlijk op de lange stekels aan de takken van de Kruisbes.
Wat in het Nederlands Doornappel heet (toevallig ook een Nachtschade net als Bitterzoet) is een autochtone inheemse plant waarvan op de grote vrucht stekels zitten (de rest van de plant heeft geen stekels). Die heet in Latijns-wetenschappelijke termen Datura Stramonium en die is uitermate giftig.
Als een inwoner uit die streek dus tegen je zegt dat de Doornappel eetbaar is is dat een beetje linke soep, al moet er bij gezegd worden dat de Datura redelijk zeldzaam is en zich ook niet zomaar laat eten.
Zie ook de verwijzing op de website van het Meertens Instituut
http://www.meertens.knaw.nl/pland/betekeniskaart.php?q=trefwoord&term=doornappel
Ik vind zulke dingen fascinerende materie (dialectnamen van planten) so sorry I got carried away.