Betonie – Stachys officinalis

De Betonie is een inheemse plant, die echter nog eerder zeldzaam in het wild voorkomt.
Toch is ze waarschijnlijk bij heel wat mensen bekend, want ze heeft wel haar weg gevonden naar de siertuin, waar ze echter vaak met haar wetenschappelijke geslachtsnaam ‘Stachys’ benoemd wordt. Dat het ook een waardevol geneeskruid is, is echter veel minder bekend.

Stachys officinalis - Betonie. Foto: Paul Busselen ©

Beschrijving

De Betonie is een inheemse plant, die echter nog eerder zeldzaam in het wild voorkomt. Ze heeft wel haar plaats gevonden in de siertuin, en er zijn dan ook al meerdere cultivars van verkrijgbaar.

De Betonie behoort tot de familie van de lipbloemigen (Lamiaceae). Ze heeft dan ook de typische kenmerken van deze familie, met naast de bekende ‘lip’bloem, ook de vierkante stengel en de kruisgewijs ingeplante bladeren.
De bloemen van de Betonie zijn lilarood, en staan in dicht opeenstaande schijnkransen aan het eind van de stengel (en vormen dus een schijnaar).
De bladeren, die langwerpig van vorm zijn en een fijngekartelde rand hebben, zijn vrij lang van steel en staan in een dichte grondstandige rozet. De vrij lange bloemstengel draagt hooguit twee tot drie bladerparen.

Teelt en Oogst

Betonie vraagt een droge standplaats in zon tot halfschaduw, en verkiest een neutrale tot lichtzure bodem. De plant kan vermeerderd worden door zaaien of scheuren in herfst of lente.
In de zomer, bij het begin van de bloei, wordt het gehele bovengrondse kruid geoogst en gedroogd.

Medicinaal Gebruik

Inhoudstoffen

  • Betonicine
  • Stachydrine
  • Turicine
  • Choline
  • Bitterstoffen en
    looistoffen

Eigenschappen

Wormdrijvend, samentrekkend, spijsverteringsbevorderend, vochtafvoerend, ophoesten van slijm bevorderend.

Gebruik

Betonie is een kruid dat tegelijk een tonische (versterkende) en een ontspannende invloed uitoefent op het zenuwstelsel. Het is dan ook bruikbaar voor symptomen die samenhangen met angst en spanning. Het is verzachtend bij spanningshoofdpijn, maar wordt ook gebruikt bij hoofdpijn die samenhangt met verhoogde bloeddruk (en dan vooral als die hoge bloeddruk stress-gerelateerd is). Andere indicaties zijn faalangst, innerlijke onrust, en zenuwpijnen, vooral in het aangezicht.
Betonie wordt ook gebruikt bij de behandeling van astma en (astmatische) bronchitis, eveneens vooral dan als stressfactoren mee een rol spelen in het probleem.

De Engelse volksnaam ‘Woundwort’ slaat op het gebruik van de plant bij verwondingen, en door zijn samentrekkende en wondhelende eigenschappen is het kruid inderdaad ook te gebruiken bij de behandeling van vooral verse en eerder schone verwondingen. Het kruid doet de kleine bloedvaatjes samentrekken en is dus geschikt om het eerste bloeden te stelpen, wat echter minder gewenst is als de wonde vuil is. In een later stadium zullen de looizuren de eiwitten in het wondvocht doen denatureren en zo een beschermend laagje op de wonde vormen. Ook hier geldt: niet gebruiken bij geïnfecteerde wonden, wel bij bijvoorbeeld een moeilijker helende schaafwonde.

In het verleden werd Betonie ook gegeven aan kinderen die om onverklaarbare redenen gewicht verloren. De Duitse volksnaam ‘Zehrkraut’ (wegteerkruid) verwijst hier nog naar.

In de homeopathie word betonie toegepast bij verlammingsverschijnselen, zenuwziekten, lichte psychische problemen, duizeligheid, slechte bloedsomloop, en bij TIA’s (transient ischemic attack – een voorbijgaande zenuwuitval door stoornissen in de hersendoorbloeding – vaak een voorbode van een CVA: cerebrovasculair accident of beroerte).

Stachys officinalis - Betonie. Foto: Paul Busselen ©

Naamgeving

De betekenis van de soortnaam ‘officinalis’ staat op deze site al diverse malen beschreven: het verwijst naar een kruid dat reeds in de Middeleeuwse kruidentuinen als geneeskruid beschreven is. Veel van de ‘officinalis’-kruiden, zijn tegenwoordig nog steeds in gebruik: de Roosmarijn, de Salie, de Goudsbloem… De Betonie is echter duidelijk in de
vergetelheid geraakt.
De geslachtsnaam ‘Stachys’ heeft zijn wortels in het Grieks, en betekent ‘aar’, of ook wel ‘speer’. Het verwijst naar de vrij opeengepakte bloemen van de betonie, die in werkelijkheid geen aren, maar schijnaren vormen.
In sommige bronnen wordt niet gesproken over de Stachys officinalis, maar wordt het kruid met zijn oudere naam Betonica officinalis genoemd. Voor de verklaring hiervoor verwijs ik naar de
Nederlandse naam, waarvan de herkomst echter niet helemaal duidelijk is.

De Nederlandse naam Betonie (maar ook het Franse Betoine, het Engelse Betony en de oude botanische naam Betonica) zou volgens één bron refereren naar Berenice, die in het nieuwe testament zou voorkomen. Zelf ken ik Berenice als een naam van Italiaanse origine, en het verband met de bijbel is mij niet duidelijk.
Andere bronnen verwijzen naar de ‘Vettones’, een Gallische/Keltische stam op het Iberische schiereiland. Hoewel ik dit
aannemelijker acht, te meer omdat de Betonie in de Middelandse-Zee-regio steeds hoog in aanzien stond en de plant in de Romeinse oudheid trouwens ‘Vettonica’ werd genoemd, is mij ook hier het preciese verband onduidelijk.
De Engelse volksnaam ‘Woundwort’ verwijst natuurlijk naar de wondhelende kwaliteiten van het kruid, terwijl het ‘Bishop’s Wort’ verwijst naar de gewoonte om het kruid in de tuinen rondom kerken te planten.
In de Duitse namen ‘Heilziest’ en ‘Heilbatunge’ wordt verwezen naar de medicinale kwaliteiten van de plant. ‘Zehrkraut’ (Teerkruid) duidt dan weer op het gebruik van de plant bij kinderen die om onduidelijke redenen gewicht verloren (wegteerden).

Volksnamen

Nederlands: Koortskruid, Betonica, Beteuniebloem
Engels: Bishop’s Wort, Hedge Nettle, Lamb’s Ears, Lousewort, Purple Betony, Wood Betony, Woundwort
Duits: Heil-Ziest, Betonika, Heil-Batunge, Rote Betonie, Ziest, Echter Ziest, Gemeiner Ziest, Flohblume, Zehrkraut, Feuerkraut, Pandonie
Frans: Betoine

Stachys officinalis - Betonie. Foto: Paul Busselen ©

Geschiedenis en Folklore

In de Griekse en Romeinse oudheid was de betonie een zeer belangrijk geneeskruid.
De Griek Dioscorides heeft het over ‘Oinos Kesrites’ (Betonie-wijn’), die als psychotroop (‘inwerkend op het zenuwstelsel) wordt beschouwd en Antonia Musa, de lijfarts van Keizer Augustus, schreef zelfs een monografie ‘De Herba Vettonica’ (‘Over het Kruid Betonie’), waarin hij zevenenveertig aandoeningen noemt die behandeld kunnen worden met
Betonie.
Van Plinius is volgend fragment bekend:

Vettones in Hispania eam, quae Vettonica dicitur in Gallia, in Italia autem serratula, a Graecis cestros aut psychrotrophon, ante cunctas laudatissima. exit anguloso caule cubitorum II, a radice spargens folia fere lapathi, serrata, semine purpureo. folia siccantur in farinam plurimos ad usus. fit vinum ex ea et acetum stomacho et claritati oculorum, tantumque gloriae habet, ut domus, in qua sata sit, tuta existimetur a piaculis omnibus.’
(De Vettones in Spanje ontdekten de plant die Vettonica (betonie) wordt genoemd in Galië, Serrratula (‘met de gezaagde bladeren’) in Italië en Cestros of Psychotropon (zie hoger, bij Dioscorides) in Griekenland – die plant wordt meer dan alle andere hoog in waarde geschat. Een hoekige stengel van een armlengte lang ontspringt, net zoals bij zuring, uit de wortelrozet, die gezaagde bladeren heeft, en draagt een paars zaadhoofd (allicht wordt hier de kleur van de bloemen bedoeld). De bladeren,gedroogd in bloem, dienen tot veelvuildig gebruik. Wijn en azijn uit deze plant maken de maag en de ogen helder, en dit heeft zo’n succes dat ze thuis, waar er genoeg van is, veilig geacht wordt voor alle kwalen.)

Later lijkt de betonie wat in de vergetelheid te zijn geraakt, hoewel ze in de middeleeuwen nog in kloostertuinen werd gekweekt. Het kruid
werd toen ook al gebruikt in liefdesbezweringen, maar ook om liefdesbetoveringen af te weren.
In elk geval werd de plant vaak gebruikt als bescherming tegen betovering, en verwerkt in amuletten. Er wordt ook gezegd dat de groeiplaats van Betonie een magische plek, rijk aan positieve energie
aanwijst
Toch zijn er in Zuid-Europa nog steeds restanten te vinden van de oude waardering voor de Betonie. Zo is er in Italië een zegswijze “zoveel deugden hebben als de Betonie”, en een Spaans spreekwoord raadt aan: “Verkoop je jas en koop Betonie”.

(De foto’s bij dit artikel zijn allen van de hand van Paul Busselen, en vallen onder de copyright-voorwaarden zoals vermeldt op Bioweb.)

Deze buttons respecteren je privacy (zie info):

5 thoughts on “Betonie – Stachys officinalis

  1. Hallo,
    Ik wil u heel erg bedanken voor uw uitgebreiden informaties.
    Ik heb deze plant Botanie Stachys Officinales eergisteren gekocht maar ze wisten niks van, ze zeiden dat deze plant een medicinale plant is, dus ik ben hier bij u terecht gekomen.
    Mijn vraag is hoe kan ik deze plant consumeren, als thee b.v.?
    wordt de bladeren gebruikt of de bloemen?
    Nogmaals bedankt,
    met vriendelijke groet,
    S.Siadati

    1. Betonie wordt vooral als kruid verwerkt, dus de bovengrondse delen van de plant, stengels en bladeren. Het wordt meestal geoogst voor de bloei, maar je kan ook het bloeiende kruid verwerken als thee.

  2. hei,
    heb ook sinds gisteren deze plant in m’n macht ! wist niet wat het was,vandaar dat ik ook via internet op zoek ging..
    ben nu wel echt kontent dat ik die heb en ver lang al tot ik ze volgend jaar zie bloeien !!
    grtjs

  3. met mijn groeiende belangstelling voor kruiden dit plantje gekregen voor moederdag! als ik het plant kan ik dan direct de bladeren oogsten of beter wachten tot het goed gestart is ?

  4. Hallo,

    Ik zie hier dat de Betonie ook gebruikt kan worden voor het stelpen van wonden of behandelen van schone wonden. Welk deel van de bloem gebruik je dan en hoe werkt dit. Gebruik je dan het blad dat je eerst snijdt of kneust en vervolgens een soort kompres van maakt? Of is het belangrijk dat je er een zalf van maakt, en zo ja hoe doe je dat dan?

    Qua thee zetten, hoeveel moet je in de thee doen en hoe lang moet je dit laten trekken in het water?

    Groetjes,

    Desirée

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.