Basisbereidingen

Een infusie (kruidenthee), een tinctuur, een maceraat… Kruiden kunnen op verschillende manieren (medicinaal) bereid worden, en de ene bereiding is voor een bepaald kruid of een bepaalde toepassing al geschikter dan de andere.

Een overzicht van de meest gebruikte kruidenbereidingen, met info over de kruiden waarvoor ze het meest geschikt zijn.

Infusie | Afkooksel | Tinctuur | Maceraat
Kruidenazijn | Etherische olie | Hydrolaat
Psyche entering Cupid’s Garden - J.W. Waterhouse, 1905. Public Domain

Infusie (Aftreksel, tisane, kruidenthee)

Een theelepel van het gedroogde of twee theelepels van het verse kruid worden overgoten met een kop kokend water. Laat dit 10 minuten afgedekt trekken, om te vermijden dat eventueel aanwezige etherische oliën te snel verdampen. Zeef vervolgens en laat de infusie bij voorkeur afkoelen tot lichaamstemperatuur (nog steeds afgedekt). Drink in kleine slokjes op.
Een infusie bevat de wateroplosbare bestanddelen van het kruid. De etherische olie zal hooguit bovenop drijven of zich tussen aftreksel en deksel in de lucht bevinden. Snel even ruiken aan het drankje dus, om daarvan ook een beetje binnen te krijgen…

Een infusie is het meest geschikt voor kruiden die hun werkzaamheid danken aan glycosiden, looistoffen, slijmstoffen of saponines (zie ‘inhoudstoffen‘).

Afkooksel (Decoct)

De kruiden worden aan koud water toegevoegd en het geheel wordt -in een gesloten pan- opgewarmd en 10 tot 30 minuten gekookt. Hoe ‘houtiger’ de plant is, des te langer de kooktijd.

Een afkooksel wordt vooral bereid van de schors, de wortels, of eventueel de houtige delen van planten die glycosiden, looistoffen, slijmstoffen of saponines (zie ‘inhoudstoffen‘) bevatten.

(Terug naar boven)

Tinctuur (alcoholaat)

Een tinctuur bevat de alcoholoplosbare inhoudstoffen van een plant.
De verse of gedroogde plant wordt gedurende langere tijd (meestal drie weken) gemacereerd (geweekt) in alcohol. Dagelijks een keer schudden.
Sommige planten staan hun inhoudstoffen gemakkelijk af aan een alcoholoplossing, zelfs als het alcoholgehalte aan de lage kant is (40%). Bij andere planten is het belangrijk dat het alcoholpercentage hoog genoeg is, met name die planten waarbij de inhoudstoffen moeilijk in water, maar wel in alcohol oplossen. Zelf neem ik altijd het boekje ‘Making Plant Medicine’ van R. Cech als leidraad.
Houd er bij het gebruik van vers kruid ook rekening mee dat het watergehalte van het kruid vaak rond de 70% ligt. Als je dan een tinctuur bereidt op basis van 50 gram kruid en 100 gram alcohol van 50%, dan krijg je een tinctuur waarvan het alcoholgehalte niet 75% is, maar slechts een goede 40%. Bij gebruik van alcohol van een nog lager percentage kan ook de houdbaarheid een probleem worden. Als je gebruik maakt van alcohol met een hoog percentage, dan is een tinctuur in principe onbeperkt houdbaar en kun je in elk geval uitgaan van een houdbaarheid van 5 jaar.
Let op: In België is het wettelijk niet toegestaan om zelf tincturen, anders dan voor strikt persoonlijk gebruik, te maken. (Lees in dit verband de discussie in de commentaren.)

(Terug naar boven)

Maceraat (geïnfuseerde olie)

(vb: Sint-Jansolie, Calendulaolie)
Het bij voorkeur gedroogde kruid wordt toegevoegd aan een koudgeperste plantaardige olie, liefst van biologische teelt. Dit wordt in een glazen pot op een warme plaats of in de zon gedurende een drietal weken weggezet. Nadien filteren en in donkergekleurde flesjes doen, donker en koel bewaren.
(Bij gebruik van vers kruid zal er ook water uit het kruid in de olie terecht komen, waardoor de olie minder goed houdbaar is.)

Zelf gebruik ik voor uitwendig gebruik bij voorkeur de heel stabiele, maar niet echt goedkope jojoba-olie (die in feite geen olie is maar een op kamertemperatuur vloeibare was). Een andere optie is bv amandelolie, waaraan 10 % tarwekiemolie of teunisbloemolie is toegevoegd (om het proces van ranzig worden – oxideren – te vertragen). Vaak wordt ook olijfolie gebruikt, maar niet iedereen houdt van de toch typische geur ervan.
Sensei, de oorspronkelijke moderator van de “Heksentuin” gaf mij het volgende recept:
– 65% amandelolie – 25% werkzame olie (bijv. saffloer, tarwekiem, olijf,abrikozenpit, of een maceraat)
– 10% jojoba-olie
Sensei zegt hier nog over: “Als ik etherische olie toevoeg, is dat meestal in een concentratie van 1-3% (voor massage-olie, waar je als therapeut met je neus pal boven hangt) of 3-6% (voor cosmetische en medicinale olie). Dat komt dan in mindering op het percentage amandelolie.
Ook als je meerdere vette oliën wilt gebruiken (bijvoorbeeld een arnica- of goudsbloemmaceraat plus saffloer – de etherische olie van arnica en goudsbloem is vrij duur en niet courant verkrijgbaar), verminder je het percentage amandelolie dienovereenkomstig.
Abrikozenpitolie is een aanrader voor erotische massage-olie.”

(Terug naar boven)

Kruidenazijn

Overgiet een handvol kruid met 0.5 l wijn- of appelazijn. Laat de azijn gedurende 14 dagen op een warm plekje trekken. Zeven en bij voorkeur nog eens door een papieren filter gieten.
Kruidenazijnen worden niet alleen culinair toegepast, maar ook bv als reinigingslotion (zie bv ook bij vlierbloesemrecepten) of soms medicinaal, en dit bv ter vervanging van een tinctuur.

(Terug naar boven)

In tegenstelling tot de bovenstaande bereidingen, die met simpele middelen, die iedereen in huis heeft, te maken zijn, vergen de volgende een meergespecialiseerde apparatuur:

Etherische olie (Aromatische, vluchtige, essentiële olie)

Etherische oliën zijn geurige en erg vluchtige oliën, die in open lucht min of meer snel verdampen (in tegenstelling tot de “vette” oliën). Hun consistentie lijkt dan meestal ook veel meer op die van water dan op die van olie.
Ze hebben een ingewikkelde scheikundige samenstelling, maar meestal bevatten ze alcoholen, esters, ketonen, aldehyden en terpenen.
De meeste etherische oliën worden bekomen door stoomdestillatie (lavendel,roos, munt..). Anderen, met name de citrusschil-oliën, worden geperst (knijp eens in een stukje sinaasappelschil dat je in het duister bij een kaarsvlam houdt: de vonkenregen die je ziet zijn verbrandende minidruppeltjes EO).
Sommige ‘etherische oliën’ (de aanhalingstekens gebruik ik om aan te geven dat deze soms niet als echte EO worden beschouwd) worden bekomen door solventextractie, wat er op neerkomt dat plantenmateriaal aan een oplosmiddel wordt toegevoegd, waarin het een tijdlang ’trekt’, vervolgens laat men het oplosmiddel verdampen. Wat overblijft wordt ‘absolue’ genoemd.(Vroeger was enfleurage een stap in dit proces, maar dat uit te leggen zou me wellicht te ver lijden.) Jasmijnolie is enkel verkrijgbaar als absolue.
Een recente methode, die niet voor alle planten bruikbaar is, is de EO-extractie door middel van CO2. De hierdoor bekomen EO zou kwalitatief de olie in de plant beter benaderen dan die bekomen door stoomdestillatie, omdat bij CO2-extractie veel lagere temperaturen gebruikt worden. Voorlopig wordt het proces weinig toegepast omwille van de hoge kostprijs. Eveneens van recente datum is de extractie door percolatie of hydro-diffusie, maar ik weet niet hoe de kwaliteit van deze oliën is.

Kwaliteit van Etherische oliën

Een vaak gestelde vraag is: ‘Welke etherische oliën zijn betrouwbaar, welk merk van etherische oliën kan ik vertrouwen’.
Een paar vuistregels zijn alvast mogelijk: Een flesje waarop staat: ‘parfumolie’ of ‘bestemd voor gebruik in een parfumbrander’ moet je beschouwen als onbetrouwbaar, het is hoogstwaarschijnlijk een kunstmatig geurtje, zelfs als er de naam van een plantengeur op staat.
Als er zich in het assortiment planten bevinden, die geen echte leverancier van etherische olie zijn, is de rest waarschijnlijk ook niet echt (bv ‘groene appel, appelbloesem…’
Hoe zijn de prijzen van de verschillende oliën? Is lavendel even duur als roos van hetzelfde merk? Laten staan die handel… Roos is veel kostbaarder… je moet rekenen op zo’n 25 Euro voor 1 mililiter (dus zo’n 20 druppels!).

Zelf heb ik vertrouwen in de etherische oliën van het Duitse Primavera en van het Belgische bedrijfje Biover. Ook Chi wordt door veel mensen voldoende betrouwbaar geacht.

(Terug naar boven)

Hydrolaat

(bv rozenwater, oranjebloesemwater)
Hydrolaten vormen een bijproduct van de destillatie van etherische olie. Bij de productie van EO wordt dus stoom gebruikt, die de EO uit de plant doet verdampen. Vervolgens wordt de resulterende geurige stoom afgekoeld. In het vat met het afgekoelde product vormt zich een laagje olie bovenop het water, doch ook het water bevat nog tal van geurige bestanddelen. Dit water noemt men een hydrolaat.

(Terug naar boven)

Deze buttons respecteren je privacy (zie info):

13 thoughts on “Basisbereidingen

  1. Hoi Annetanne! Met heel veel plezier lees ik jouw artikels. Ik heb maar 1 vraag: waar heb jij de info van ’tincturen’ gevonden? Er staat nml bij de LET OP dat tincturen voor een ander maken in België verboden is, maar ik vind dat nergens terug in de belgische wetgeving?

    Alvast bedankt! Dawn

  2. @Dawn: Je legt hier een vinger op een zere plek…
    De laatste jaren probeer ik ervoor te zorgen om dingen die ik ‘van horen zeggen’ heb, ook eerst te verifiëren voor ik het op het net smijt, maar deze (‘gelukkig’) dus wat oudere tekst, ben ik duidelijk te zeer van het ‘magister-dixit’ principe uitgegaan.

    Ik weet helaas niet meer waar ik het precies gehoord heb. Volgens mij was het een uitspraak van iemand van wijlen de kruidenmand-mailinglijst, die op dat ogenblik een opleiding herborist bij Syntra volgde, maar daar durf ik mijn hand niet voor in het vuur steken.

    Ik ben zelf ook geen jurist, en heb zeker niet alle bronnen ter beschikking, maar ik vermoed dat je gelijk hebt, en dat het in elk geval zeker nergens letterlijk zo staat, dat je geen tincturen mag bereiden.
    Ik vraag me af waar de misinterpretatie vandaan komt… Want nu je me er op wijst, lijkt het me inderdaad onwaarschijnlijk dat je iemand bv wel een flesje zelf opgelegde boerenjongens mag cadeau doen, maar dat je niet de krieken in kwestie zou mogen vervangen door pakweg goudsbloemen.
    Heeft de oorspronkelijke bron het zelf stoken van alcohol verwisseld met het zelf maken van alcoholische bereidingen?

    Of zit het eerder in het aspect ‘onrechtmatige uitoefening van de geneeskunde’, en mag je niemand een zelfgemaakte tinctuur bezorgen waarvan je zegt dat het dit of dat kwaaltje wel zal genezen?
    Of wellicht gaat het om een interpretatie van het koninklijk besluit aangaande de fabricage van voedingsmiddelen die ‘uit planten of uit plantenbereidingen worden samengesteld’? Maar in dit laatste geval gaat het allicht enkel om tinctuurtjes die je in de handel brengt?

    Ik zal mijn oorspronkelijke tekst dadelijk aanpassen, dankjewel voor je opmerkzaamheid.

    1. Beste,

      Het is de wetgeving inzake cosmetica die richtinggevend is. Men mag geen producten op de markt brengen om op de huid te smeren die niet goedgekeurd zijn. Zijn tevens Europese richtlijnen. Er hangt een hele lijst van verplichtingen aan vast dat het voor een doorsnee aromatherapeut of herborist onbegonnen werk is. Men moet eigenlijk quasi over een labo beschikken om te voldoen aan de strenge eisen met heel wat interne en externe controles, bijhouden van logboek en dergelijke meer. Vandaar dat er heel wat wordt aangebracht onder mom van “do-it-yourself”, zodat men als verkoper geen risico loopt. Ik had ook gehoopt om een “eigen” label te kunnen uitbrengen. Evenwel heb ik deze plannen mogen opbergen gezien de geldende wetgeving.

  3. Ik vraag het alvast ook eens na aan een vriendin van me (zij heeft wel toegang tot rechtsbronnen – als advocate) – ik laat je het wel weten als zij wel iets zou vinden. Ik heb bij de officiële websites ook enkele zoekfuncties geprobeerd en het enige dat ik tot nu toe gevonden heb is het verbod van enkele tincturen (zoals absint en arnica) – de reden hiervoor heb ik niet bepaald gelezen, omdat dit over een beperking ging en geen algemeen verbod…

  4. hallo,

    ik maak een eindwerk over citroenmelisse..;kunt U me helpen om recepten te maken vvor zalven ,crèmes ed meer?

  5. hay, ik maak een eindwerk over citroenmelisse…drankjes ed vond ik wel, maar zou ook graag zalven of crèmes maken op basis van of met citroenmelisse…enig idee?

    1. Een eindwerk? Op zoek gaan naar basisinformatie over het bereiden van crèmes aan de hand van een olie-infusie, en dan zelf aan het experimenteren gaan…

  6. hallo,
    hoe bereid je het beste een kruidenthee van harde zaden zoals fenegriek, lijnzaad, mariadistel?
    koud macereren? of warm macereren? hoelang dan wel? eerst malen of niet? alvast bedankt bij voorbaat.

  7. Beste AnneTanne,
    Ik heb een vraag over tinctuur,
    Ik wil een recept maken met salie tinctuur, hoeveel procent mag ik gebruiken in mijn recept

    Vriendelijke groeten

    Ben

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.