Goudsbloem – Calendula officinalis

Calendula officinalis is een eenjarige plant, behorend tot de asteraceae (samengesteldbloemigen of composieten), en komt voor in Midden- en Zuid-Europa en Azië. Over heel de wereld wordt hij als tuinplant gekweekt. De bloem is margrietvormig, met goudgele tot oranje buis- en lintbloempjes (‘hart’ en ‘bloemblaadjes’).

Verwilderd groeit de Goudsbloem op akkerland, in wijngaarden enz. Echt in het wild komt de Goudsbloem niet voor, ze zou in de loop der eeuwen als kweekvorm zijn ontstaan uit de in Zuid-Europa voorkomende Akkergoudsbloem, de Calendula arvensis L., doch heeft zich sindsdien tot een aparte soort ontwikkeld.

Beschrijving

Calendula officinalis - Goudsbloem. Foto: AnneTanne - Creative Commons LicenseDe goudsbloem is een behaarde plant met een gedraaide, spoelvormige wortel en opgaande, vertakte stengels die 40-50 cm hoog worden. Het
blad is langgerekt ovaal tot spatelvormig en de goudgele tot oranjerode bloemen bezitten vele felgetinte bloemblaadjes; ze bloeien van juni tot de eerste vorst. Er bestaan zowel ‘enkelbloemige’ als gevuldbloemige variëteiten. Anders dan bij bv rozen gaat het er hier niet om dat meeldraden of stamper(s) zijn omgevormd tot bloemblaadjes, doch wel dat buisbloempjes zijn omgevormd tot lintbloempjes. Zelden zijn alle buisbloemen tot lintbloemen omgevormd.
[Bij een composiet of samengesteldbloemige bestaat wat wij als ‘de bloem’ beschouwen, inderdaad uit een groot aantal bloemetjes. Dit kunnen uitsluitend lintbloemen zijn (zoals bij de Paardebloem), uitsluitend buisbloemetjes (zoals bij Boerenwormkruid), of zowel buis- als lintbloemen, die dezelfde kleur hebben (zoals bij bv Arnica), of verschillend van kleur zijn (bv Margriet, Madelief, Zonnebloem).]
Sommige bronnen beweren dat slechts de gevuldbloemige goudsbloemen medicinaal waarde hebben, andere bronnen menen dat alleen de
enkelbloemige geneeskrachtige zijn. Nog andere dichtten de geneeskracht uitsluitend toe aan de oranje, en niet aan de gele vormen. In werkelijkheid
kunnen alle vormen van de Calendula officinalis worden gebruikt.

Teelt en Oogst

Goudsbloemen zijn eenjarigen, maar kunnen al vroeg gezaaid worden. Algemeen wordt voorgesteld vanaf maart te zaaien, zelf heb ik de gewoonte om winterharde eenjarigen te zaaien op het ogenblik dat dat in de natuur ook gebeurt, dus zogauw het rijp is. (Of voor wie tussen de regels door leest: ik ben gewoon te lui om zelf te zaaien: ik laat de planten zichzelf uitzaaien, en laat me dus elk jaar verrassen waar ze opkomen.) Wie dus wel zelf zaait, kan gespreid zaaien vanaf maart tot juni, en heeft dan bloemen van juni tot september – tenzij je, zoals ik, veel bloemen oogst, en je daardoor het bloeiseizoen verlengt tot aan de eerste vorst. (In een zeer zacht klimaat met nauwelijks nachtvorst wordt ook wel in het najaar gezaaid, en heeft men ook in de winter bloemen… zie ook naamgeving!). Als de zaailingen 10 tot 15 cm hoog zijn kunnen ze worden uitgedund of uitgeplant op
een onderlinge afstand van 25 tot 30 cm.

De plant groeit bijna in heel Europa en in bijna elke grondsoort, met een voorkeur voor een vruchtbare, leemachtige bodem. Ze vragen volle zon, maar behoeven verder weinig specifieke zorg.

De Goudsbloemblaadjes worden geoogst van de pas geopende bloemen. Als je ze wil drogen moet dit bij een relatief lage temperatuur gebeuren. Ze kunnen ook vers worden gebruikt, of in olie gemacereerd.

Medicinaal Gebruik

Inhoudstoffen

  • Triterpenen, pentacyclische alcoholen zoals faradol, breëne, arnidiol, erythrodiol, calenduladiol, heliantriol C en F, ursatriol en longisinogenine, calenduloside A-D (in elk geval in de wortel), alpha- en betha-amyrine, taraxasterol en theta-taraxastrol, lupeol
  • Flavono&eiuml;den, isorhamnetine glycosiden waaronder narcissine, quercetine glycosiden waaronder rutine
  • Etherische olie
  • Chlorogeenzuur

Eigenschappen

Vuurvliegje op goudsbloem - Martin Stevens ©
Vuurvliegje op goudsbloem - Martin Stevens ©
Calendula heeft ontstekingswerende eigenschappen, is spasmolytisch, bloedstelpend, wondhelend, en ontsmettend. Bovendien werkt het samentrekkend, schimmelwerend, galdrijvend en emmenagoog (stimuleert het doorbreken van de maandstonden).

Gebruik

Calendula is vooral gekend als een ‘vulneratief’, een wondhelend en ontstekingsremmend kruid. Het is dan ook een van de beste kruiden voor de lokale behandeling van huidproblemen.

Het kan veilig gebruik worden bij ontstekingen, of die nu te wijten zijn aan een infectie of aan fysiek letsel. Het wordt toegepast bij elke uitwendige bloeding of wonde, kneuzing of verstuiking (al zou ik bij diepere letsels waarbij de huid niet beschadigd is – dus bij verstuikingen en spierkneuzingen e.d. – eerder voor Arnica kiezen). Het kan ook een gunstige invloed hebben bij slecht helende wonden en huidzweren.
Het is de ideale eerste-hulp-behandeling voor kleine verbrandingen en schaafwonden, en wordt dan toegepast als een lotion, een pleister of kompres.Voor gebruik bij spataders kan Calendula gecombineerd worden met Toverhazelaar (Hamamelis virginiana).
Inwendig is het waardevol bij zweren en ontstekingen van het spijsverteringsstelsel, en kan dus worden toegepast bij maagzweren en zweren van de twaalfvingerige darm. Als cholagoog zal het galblaasproblemen verlichten, en om deze reden wordt het ook wel toegepast bij vage spijsverteringsproblemen.
Voor spijsverteringsproblemen kan Goudsbloem worden gecombineerd met Heemstwortel en gevlekte Ooievaarsbek (Geranium maculatum).
Goudsbloem heeft duidelijke schimmelwerende eigenschappen, en kan in- en uitwendig worden toegepast om zulke infecties te bestrijden.
Als emmenagoog helpt het uitblijvende maandstonden doorbreken en is het ook nuttig bij pijnlijke maandstonden. Over het algemeen is het een normalisator van de menstruele cyclus.

Naamgeving

In de wetenschappelijke naam van de goudsbloem herken je het Latijnse woord ‘Calenda’, je herkent daar ons ‘Kalender’ in, en inderdaad was ‘Calendae’ de naam die men gaf aan de eerste dag van de maand (‘Calendae maia’ is dus niet alleen de titel van het oudste niet-kerkelijke West Europese lied waarvan de muziek bewaard gebleven is, maar het is ook ‘de eerste mei’).
Ik beland hiermee meteen op één van mijn stokpaardjes: ik benadruk gewoonlijk dat een plant een ‘wetenschappelijke’ of een ‘botanische’ naam heeft, en niet een ‘Latijnse’, omdat veel namen hun wortels hebben in het Grieks.
Maar de Calendula is dus één van die uitzonderingen die de regel bevestigen, en is wel uit het Latijn afgeleid.

Maar wat heeft nu ‘de eerste dag van (elke) maand’ met Goudsbloemen te maken? Wellicht heb je al opgemerkt dat Goudsbloemen, hoewel ze éénjarig zijn, heel erg lang kunnen doorbloeien, in elk geval in zachte winters en zachtere klimaten… En de Goudsbloem bloeide dus in het mediterrane klimaat in zowat elke maand, en wellicht op elke eerste dag…
‘Officinalis’ is een term die je bij heel wat (genees)kruiden als soortnaam terugvindt, en het slaat inderdaad op de geneeskracht van de plant: De ‘officina’ is immers de werkplaats van een apotheker, een apothekerslaboratorium dus, of meer algemeen gewoon een apotheek. (In Belgische wetteksten noemt men een apotheek overigens nog steeds een officina.)

De Nederlandse naam van het kruid behoeft allicht geen verdere uitleg…
De Goudsbloem is een van de vele planten die volgens de christelijke overlevering zijn toegewijd aan Maria: vandaar de Engelse naam: Marigold.

Volksnamen

Nederlands: Boterbloem, Capkenskruit, Dodenbloem, Doodenblomme, Gaabloemen, Gaublom(me), Goldblomme, Goldjeblom, Goublomme, Goudblomme enz., Grouwblomme, Guldenbloem, Kroningskruid, Oranjebloem, Rhingelbloem, Vergabloeme, Vergoobloeme,
Wrattenkruid.
Engels: Golds, Mary gowles, Ruddes, Marybud, Gold-bloom
Duits: Ringelblume, Goldblume, Ringelrose, Studentenblume,
Sonnenwende, Totenblume.
Frans:

Calendula officinalis | Goudsbloem
Calendula officinalis | Goudsbloem

Geschiedenis en Folklore

Bij de Grieken bestond een mythe over Klutia en Apollo. Toen de zonnegod Apollo de liefde van Klutia verzaakte voor de liefde van Leukothoë, vertelde Klutia dit uit jaloersheid aan de vader van het meisje. Als straf veranderde Apollo haar in een ‘zonnebloem’, die wij Goudsbloem noemen.
Een andere mythe verhaalt over Caltha, een Grieks meisje dat verliefd was op Apollo. Caltha keek daarom steeds naar de zon, kwijnde daardoor weg en veranderde tenslotte in een Calendula. Dit verhaal wordt trouwens verteld over alle ‘zonne’-bloemen, dit wil zeggen, bloemen die hun hoofdjes (schijnbaar) naar de zon keren of waarvan de bloemkroon een zon voorstelt, zoals de Zonnebloem, de Chrysant, de Alant enz, en allicht ook de ‘Caltha palustris’ of Dotterbloem.

Goudsbloemen zouden volgens een andere mythe zijn ontstaan uit de tranen die Aphrodite plengde bij de dood van Adonis.
Vanuit deze mythe werd de goudsbloem aanvankelijk een symbool voor dankbaarheid en liefdevolle herinneringen, en werd daarom vaak op grafmonumenten afgebeeld. Hierdoor werd het vervolgens een symbool van verdriet en rouw.

In Duitsland werden Goudsbloemen trouwens lange tijd vooral op kerkhoven aangeplant (cfr de Volksnamen ‘Totenblume’, ‘Doodsbloem’, ‘Groublüme’.

In onze streken was de goudsbloem dan ook geassocieerd met de dood, en in de iconografie is de goudsbloem, naast een symbool van rijkdom, er ook een voor droefheid en bezorgdheid.
Al staat in de taal der bloemen de goudsbloem soms voor ‘een zonnige ziel’, vaker betekent ze pijn en verdriet, en, in combinatie met de cipres (=de dood) ook wanhoop.
Wegens zijn gele kleur wordt de goudsbloem soms ook gebruikt om jaloezie te symboliseren. In het Oosten zou de combinatie van Papavers en Goudsbloemen betekenen: ‘Ik zal je smart verzachten’.
Shakespeare verwijst in “Een winteravondvertelling”

de goudsbloem, die gelijk met de zon gaat slapen
staat ook samen met hem op, en weent.

Volgens het Duitse volksgeloof komt er regen als de bloemen na 7 u ’s ochtends nog dicht zijn.
Het met zich meedragen van gedroogde goudsbloemblaadjes zou roddel doen verstommen…
In zijn ‘Flora Magica’ schreef Teirlink dat de goudsbloem niet mocht gebruikt worden als orakel indien het om de liefde ging. Goudsbloem zou de geliefden scheiden in plaats van bij elkaar te brengen.
Goudsbloem zou ’s nachts helderziende dromen geven en zijn aanwezigheid levenskracht aan iedereen in huis.

In India is de goudsbloem aanwezig bij vrijwel elk hindoeïstisch ritueel. Elk altaar, in de tempels of in de huizen, worden versierd met goudsbloemblaadjes, en vaak worden ook kransen gemaakt van goudsbloemen gebruikt.

In mijn geboortestreek, het noorden van (Belgisch) Limburg, vond je vroeger tegen de gevels van de huizen, en rondom de waterputten, heel vaak een rand van goudsbloemen gezaaid. Mijn moeder vertelde mij eens dat haar altijd verteld was dat dit de mieren weghield…
Sindsdien ontdekte ik dat het strooien van gedroogde goudsbloemblaadjes wel vaker wordt aangeprezen om mieren te verjagen, en heel recent werd mij verteld dat goudsbloemen pyretrine bevatten, de stof die voor het eerst werd geïsoleerd uit de Chrysanthemum coccineum (Pyrethrum), en die nog steeds als insectenwerend middel wordt gebruikt.

Magisch Gebruik

Goudsbloem wordt geassocieerd met, hoe kan het anders, de zon en met het element vuur, het is dan ook een mannelijke, yange plant.

Het kruid staat daarom ook voor de wil, voor passie, voor het goddelijke binnen in je, voor energie, bescherming en heling.
Het kruid kan verder worden gebruikt in rituelen voor divinatie, voor contact met het Anderland, als offer aan de elfische wereld. Sabaths waarbij goudsbloem als altaargift kan gebruikt worden zijn Beltane en Mabon. Ook kunnen de gedroogde bloemblaadjes op die sabaths worden toegevoegd aan wierook.
Patricia Telesco geeft aan dat om de geest van een kind naar huis te leiden, er bloemblaadjes gestrooid worden op het pad dat het moet volgen. Ook andere auteurs brengen de goudsbloem in verband met rituelen rondom dood en rouw, en met name om het aspect van liefde over de dood heen te benadrukken.

De foto ‘Vuurvliegje op goudsbloem’ is van de hand van Martin Stevens – Wolverlei. Op deze foto is het gewone copyright van toepassing.

Deze buttons respecteren je privacy (zie info):

18 thoughts on “Goudsbloem – Calendula officinalis

  1. Pingback: In bloei op 2 juni
  2. Deze bloem heet in het Kroatisch ” Neven ” (uitgesproken met doffe klinkers) en is een mannelijke voornaam die regelmatig voorkomt in Kroatië (volgens een Kroatische voornamenwebsite zo’n 4000 keer in Kroatië). Daar mijn voornaam ook “Neven” is én mijn grootmoeder vroeger steeds een liedje zong over de goudbloem waarnaar ik genoemd ben, ben ik op deze site terecht gekomen.
    groetjes van een Kroatische Belg.

  3. Pingback: Zuid-Amerikanen
    1. Calendula arvensis noemde ik al in de inleiding van dit stukje.
      Toen we jaren geleden een vakantie in Toscane doorbrachten, bloeide de bloem daar volop in het grasland dat ons vakantiehuis omringde.
      Hier in mijn tuin heb ik het ook een keer gezaaid, en daar heeft het één jaar gebloeid, om dan voorgoed te verdwijnen.

  4. Dank voor antwoord, had ik weer even hel vluchtig gelezen. De C a zaait zich hier wel gewoon uit, tot mijn verbazing, want het het heeft toch wel af en toe stevig gevroren deze winter…..Leuk om hier wat te lezen. Groetjes!

    1. Goudsbloemen, en dan bedoel ik de Calendula officinalis met de officiële Nederlandse naam goudsbloem, mogen altijd gebruikt worden.

      Maar misschien bestaan er bloemen die als volksnaam ‘goudsbloem’ hebben maar waar het om een totaal andere soort gaat?

      Het is daarom vaak heel zinvol om te zorgen dat je van een plant niet alleen een Nederlandse, maar ook de botanische naam kent: een botanische naam verwijst altijd maar naar één soort, maar een Nederlandse naam kan een volksnaam zijn die naar meerdere verschillende bloemen kan verwijzen.

  5. Ik heb net een thee gemaakt (ben erg opgeblazen, darmkrampen en darmvergroeigingen), en ik vraag me af of het invloed kan hebben op hartritme en of ik slaperig van kan worden.
    Zijn er bekende bijwerkingen van calendula thee?
    Hoe vaak moet het worden gedronken?

  6. Hallo,

    Even een vraagje. Ik heb in het voorjaar zaadjes van de goudsbloem in de grond gedaan.
    De plant kwam mooi op, daarna weinig zon gehad en daarna heel veel. Nu heb ik nog steeds alleen maar blad en geen bloem gezien.
    Kan ik deze planten overhouden zodat ik ze in het voorjaar weer naar buiten doe in de hoop dat ze dan wel gaan bloeien of is dat vergeefse moeite.
    Ik verneem het graag van je.

    Alvast heel erg bedankt..

  7. Ik heb goudsbloem staan in mijn moestuintje. Momenteel veranderen de bloemen in ‘knopjes’. Laat ik ze gewoon uitbloeien en krijg ik dan volgend jaar opnieuw bloemetjes als ik ze deze winter bescherm tegen de Vries? Ik ken er niet zo heel veel van.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.