IJzerhard – Verbena officinalis

‘Verbena’ is een kruid dat wel voor wat naamsverwarring zorgt. Met ‘Verbena’ (dat dan niet als botanische geslachtsnaam, maar als Nederlandse soortnaam wordt gebruikt) worden behalve IJzerhard ook nog een paar andere soorten Verbena, en het kruid Citroenverbena benoemd.
Dezelfde naamsverwarring vind je ook in andere talen terug.

Beschrijving

Verbena officinalis - IJzerhard. Foto: AnneTanne - Creative Commons LicenseIJzerhard is het enige inheemse lid van de ijzerhardfamilie (Verbenaceae). Hoewel inheems, is het in ons land echter nog nauwelijks in het wild te vinden.
Tot hetzelfde geslacht behoren ook de als sierplant gekweekte Verbena hastata (blauwe Verbena), die ook medicinale kwaliteiten heeft, en de Verbena bonariensis, die ook vaak in siertuinen te zien is, maar die niet volledig winterhard is (zaad overleeft de winter meestal wel).

Andere bekende vertegenwoordigers van dezelfde familie, maar uit andere geslachten zijn de citroenverbena (Aloysia citriodora) en Teak (Tectona grandis).

Op het eerste gezicht lijken de verbenaceae enigszins op de lipbloemigen, zo hebben ze ook een vierkante stengel en kruiswijs ingeplante bladeren. Zelfs de bloemetjes lijken enigszins op die van de labiatae. Het belangrijkste onderscheid vind je in de wijze waarom de stijl op het vruchtbeginsel staat ingeplant – maar dan moet je al een loep bij de hand hebben.

IJzerhard vormt kleine pollen waaruit taaie, stijve en weinig vertakte stengels opstijgen. Het kruid wordt meestal zo’n zestig centimeter hoog, al komen hoogtes tot één meter voor. Het blad is smal, tot een zestal centimeter lang. Bovenaan is het gezaagd, meer naar onder wordt het sterker ingesneden tot veervormig gedeeld.
De bleek-lila tot roze bloemetjes, die in lange smalle aren staan, zijn heel klein (enkele millimeter) en bloeien vanaf juni.

Teelt en Oogst

IJzerhard vraagt een plekje in de zon, en heeft een voorkeur voor een goed-doorlatende, droge tot enigszins vochtige bodem.
Het kruid kan gekweekt worden uit zaad, dat gezaaid wordt in de herfst of de lente. Vermenigvuldigen door scheuren is mogelijk in de lente, of door stengelstek in de zomer.
Je kan in het eerste gedeelte van het groeiseizoen de toppen wegknijpen om meer vertakte planten te bekomen.
Mijn ervaring is dat het plantje zich erg gemakkelijk spontaan uitzaait. Als je ze liever niet ziet op het plekje dat ze zelf uitzoeken, wiedt je de nieuwe plantjes best snel. Het zijn zeker geen woekeraars, maar als ze wat ouder zijn zitten ze zo stevig in de grond verankerd, dat het niet altijd makkelijk is ze uit te trekken.

De bovengrondse delen van het kruid worden geoogst bij het begin van de bloei. Het kruid wordt in bundels hangend gedroogd.

(Terug naar boven)

Medicinaal Gebruik

Verbena officinalis - IJzerhard. Foto: AnneTanne - Creative Commons LicenseBelangrijkste inhoudstoffen

  • Coumarine-glucoside
  • Asperuloside
  • Tannine
  • Bitterstof
  • chloorzuur
  • minerale zouten

Eigenschappen

Bitter, aromatisch, verkoelend, diuretisch, kalmerend, bevordert de transpiratie en de zogvorming, ontstekingsremmend en pijnverlichtend, bloedstelpend.

.

Gebruik

IJzerhard is een kruid dat naast bitterstoffen ook looistoffen bevat, en vandaar is het gebruik als maagtonicum gemakkelijk te verklaren. Daarnaast wordt het, omwille van de looizuren, wel eens bij diarree ingezet.
Het gebruik van IJzerhard als gorgelmiddel bij verkoudheid moet je als verouderd beschouwen. Er bestaan voor die indicatie immers veel betere middelen, en dat geldt trouwens voor de meeste indicaties waarvoor het kruid in de volkse kruidengeneeskunde werd aangewend: het kruid is bruikbaar, maar voor vrijwel elke indicatie bestaan betere alternatieven. Men noemt in dit verband onder andere borstvoeding, ischias, kneuzingen, bindweefselontsteking, zenuwachtigheid…

Het homeopatisch middel ‘Verbena’ wordt toegepast bij slaapproblemen, epilepsie, neuralgische pijnen (zenuwpijn) en steenvorming, maar zou nauwelijks worden gebruikt.

(Terug naar boven)

Naamgeving

‘Verbena’ is een kruid dat wel voor wat naamsverwarring zorgt. Met ‘Verbena’ (dat dan niet als botanische geslachtsnaam, maar als Nederlandse soortnaam wordt gebruikt) worden behalve IJzerhard ook nog een paar andere soorten Verbena, en het kruid Citroenverbena benoemd.
Dezelfde naamsverwarring vind je ook in andere talen terug.

Zelfs als je je beperkt tot informatie over kruiden – en sierplanten buiten beschouwing laat -, blijft er verwarring: Het Franse ‘Verveine’ kan enerzijds wijzen op Verbena officinalis – IJzerhard dus – maar vaker is een ‘Tisane de verveine’ een kruidenthee van Aloysia citriodora, de Citroenverbena. Citroenverbena behoort wel tot de ‘Verbenaceae’, de IJzerkruidfamilie, maar niet tot het geslacht Verbena (ter vergelijking: Vingerhoedskruid (Digitalis purpurea) behoort wel tot de weegbreefamilie, maar niet tot het geslacht Weegbree (Plantago), wel tot het geslacht Digitalis).
In de Engelse kruidenliteratuur vind je wel veel over ‘Vervain’, en inderdaad wordt daar echt een lid van het geslacht Verbena mee bedoeld, maar meestal gaat het dan om de Verbena hastata of blauwe Verbena (die in onze streken soms wel als sierplant wordt aangeplant, vaak in zijn witte variant, V. hastata ‘alba’). Hier is de verwarring dus iets minder groot, en inderdaad zijn ook de medicinale eigenschappen van de twee deels gelijklopend, hoewel de indicaties toch een stuk uit elkaar liggen.

De botanische geslachtsnaam ‘Verbena’ is afkomstig van het Oud-Griekse ‘Verbenaca’, dat weer afstamt van een oud Indo-Europees woord dat (magische) staf betekende. In het klassieke Griekenland benoemde men met ‘verbenaca’ verschillende kruiden/twijgen die men gebruikte bij cultushandelingen. Ook Laurier, Mirte en Olijf werden bijvoorbeeld zo genoemd.

Het Franse ‘Vervaine’ en het Engelse ‘Vervain’ zijn natuurlijk direct afgeleid van Verbena, terwijl het Nederlandse IJzerhard en het Duitse Eisenkraut een andere oorsprong hebben. De verklaring die het meest voor de hand lijkt te liggen is dat ijzer/eisen naar het gelijknamige metaal verwijst, en dit wordt uitgelegd doordat de stengels ‘zo taai als ijzerdraad zijn’, ‘zo hard dat je het met een (ijzeren) zeis moeilijk kan maaien’ of tenslotte ‘niets kan ijzer zo hard maken als het sap van het kruid’.
Toch zijn dit wellicht slechts verklaringen ‘achteraf’: meer waarschijnlijk ligt de oorsprong in ‘Isernkraut’, waarbij ‘is’ hard of taai betekend. Heel wat folkloristische overleveringen en gebruiken (zie geschiedenis en folklore) ontstonden in later tijden, toen het verband met ‘Is’ niet meer herkend werd.

Volksnamen

Verbena officinalis - IJzerhard. Foto: AnneTanne - Creative Commons LicenseNederlands: Duive(n)gras, Duivekruid, Eizen, Fleuruskruid, IJzerkruid, Iserhart, Iserhert, Kerckkruyd, Pleuriskruid, Strooikruid.
Engels: Enchanter’s Plant, Herba Sacra, Herb of Grace, Herb of Enchantment, Van-Van, Herb of the Cross, Holy Herb, Juno’s Tears, Pigeon’s Grass, Pigeonwood, Simplers Joy, Verbena, Vervan
Duits: Altarkraut, Opferkraut, Gegenkraut, Dinskraut, Richardskraut, Sagenkraut, Taubenkraut, Stahlkraut, Druidenkraut, Eisenhart, Eisenherz, Wundkraut, Isenkraut, Wunschkraut, Traumkraut, Mönchskappe, Teufelswurz, Venusader, Träne der Isis, Junoträne
Frans:

(Terug naar boven)

Geschiedenis en Folklore

Volgens Mellie Uyldert werd IJzerhard in heel wat verschillende culturen bij religieuze rituelen gebruikt. Als ze hier naast een aantal een aantal gebieden van het Euraziatische vasteland ook Noord-Amerika vermeld, moet je er wel van uitgaan dat het minstens in het laatste geval niet om ‘ons’ IJzerkruid ging, maar wellicht om de blauwe Verbena (Verbena hastata) die ook nu nog als geneeskruid goed gekend is in Amerika.

Maar Mevrouw Uyldert had voor een groot stuk gelijk: vóór de Grieken en de Romeinen, en de Kelten en de Germanen, beschouwden ook de Perzen en de Egyptenaren het IJzerhard reeds als een heilige plant.
Bij de Egyptenaren was het kruid aan Isis gewijd, en werd het gebruikt bij talrijke religieuze plechtigheden.
Voor de Grieken was het kruid één van de ‘hiero botane’, heilige kruiden. De Grieken en de Romeinen, die het kruid toewijden aan Aphrodite/Venus, schreven de plant allerhande eigenschappen toe, onder andere het vermogen om vijanden te verzoenen.
In hun ‘Compendium van Rituele planten van Europa’ beschrijven M. De Cleene en M.C. Lejeune nog heel wat voorbeelden van het rituele gebruik van het IJzerhard in de klassieke oudheid.

Ook bij de Kelten, die het kruid ‘Ferfaen’ noemden, had IJzerhard een grote religieuze betekenis. De druïden gebruikten het bij
voorspellingen, barden kroonden zich met de plant om inspiratie te krijgen. De feestelijkheden die gepaard gingen met de oogst van het IJzerhard vonden plaats in de lente bij de opkomst van Sirius, bij een maan- en zonloze hemel.

De Duitse benamingen ‘Opferkraut’ en ‘Altarkraut’ geven nog iets weer van het belang dat de Germanen aan het kruid hechtten. De naam ‘Dinskruid’ verwijst naar ‘Diu’, de Germaanse oorlogsgod, en naar het feit dat het kruid een rol speelde als heilig offerkruid bij oorlogs- en vredesbeslissingen.

In de middeleeuwen werd het kruid beschouwd als een magische plant die in staat was om met haar sap ijzeren harnassen, maliënkolders, pantsers en schilden ondoordringbaar te maken voor pijlen.
Ook ging men er van uit dat wie zich insmeerde met het sap van de plant in staat was om in de toekomst te zien, om wensen te vervullen, vijanden tot vrienden te maken en dat men beschermd was tegen ziekte en betovering. Ook astraal reizen was dan mogelijk. IJzerhard vormde waarschijnlijk om deze reden ook één van de bestanddelen van heksenzalven (vliegzalven).

In heel wat streken werd IJzerhard gebruikt als een afweerplant, die in staat was duivels en heksen te verdrijven, en te beschermen tegen vergif en toverij. In Engeland zei men: ‘Vervain and Dill hinders witches from their will’.
IJzerhard was ook èèn van de midzomerplanten waarvan men veronderstelde dat ze over magische krachten beschikten, als ze op de vooravond of de dag van de zomerzonnewende werden geplukt.

IJzerhard in 'Deutschlands Flora in Abbildungen' uit 1796. Johann Georg Sturm. Public DomainVolgens De Cleene en Lejeune werd IJzerhard door de tijden heen vooral aan de godin van de liefde gewijd. In de klassieke oudheid was het kruid aan Venus/Aphrodite gewijd, en door de eeuwen heen, tot in de eerse helft van de
20ste eeuw toe, werd het kruid in liefdesdrankjes en liefdesbetoveringen gebruikt.
Mellie Uyldert is het hier niet helemaal mee eens, en zij
associeert het kruid met de oorlogsgod Mars. Dit lijkt mij echter eerder een veralgemening van de Germaanse traditie (cfr eerder: Diu) van waaruit de auteur
schrijft.

Symbolisch gebruik

Ik was, toen ik op zoek was naar materiaal over het IJzerhard, heel erg verbaasd te merken dan dit kruid, dat tegenwoordig als medicinaal kruid zo in onbruik is geraakt, in talrijke culturen zo’n belangrijke religieuze rol vervulde.
Ik denk dan ook dat het een kruid is dat alleen al omwille van zijn indrukwekkende voorgeschiedenis een plaatsje verdient in een ‘magische kruidentuin’.

In de eerste plaats kan het kruid gebruikt worden als ‘algemeen’ offer- en altaarkruid bij sabbath- en esbathvieringen.
Uitgaande van de associaties met de godin Venus kan het gebruikt worden in liefdesrituelen. Leun je eerder aan bij de Germaanse traditie, die het kruid aan de oorlogsgod toewijdt, dan kan je IJzerhard gebruiken in rituelen die verband houden met vrede en verzoening na (ernstige) conflicten. Vanuit de Keltische traditie tenslotte is het een kruid dat een rol speelt bij divinaties en astraal reizen.
En een eclectische heks… die doet natuurlijk helemaal haar eigen zin…

(Terug naar boven)

Deze buttons respecteren je privacy (zie info):

16 thoughts on “IJzerhard – Verbena officinalis

  1. Bij deze begrijp ik dat deze plant dus niet ruikt en niet dezelfde is als de geurige citroenverveine. Bij deze vraag ik me af hoe de niet geurige verveine
    te drinken en tegen welke klacht.
    citroen verveine schijnt goed tegen menstruatiepijnenn te zijn.

    1. Inderdaad, Citroenverbena is een heel ander kruid, maar wordt vaak met ijzerhard verward.

      IJzerhard is als medicinaal kruid wat in onbruik geraakt, zoals je hierboven ook kan lezen:
      Gebruik

      IJzerhard is een kruid dat naast bitterstoffen ook looistoffen bevat, en vandaar is het gebruik als maagtonicum gemakkelijk te verklaren. Daarnaast wordt het, omwille van de looizuren, wel eens bij diarree ingezet.
      Het gebruik van IJzerhard als gorgelmiddel bij verkoudheid moet je als verouderd beschouwen. Er bestaan voor die indicatie immers veel betere middelen, en dat geldt trouwens voor de meeste indicaties waarvoor het kruid in de volkse kruidengeneeskunde werd aangewend: het kruid is bruikbaar, maar voor vrijwel elke indicatie bestaan betere alternatieven. Men noemt in dit verband onder andere borstvoeding, ischias, kneuzingen, bindweefselontsteking, zenuwachtigheid…

      Het homeopatisch middel ‘Verbena’ wordt toegepast bij slaapproblemen, epilepsie, neuralgische pijnen (zenuwpijn) en steenvorming, maar zou nauwelijks worden gebruikt.

  2. ik drink er op dit moment thee van, ergens een keer een zakje gehad (van zonnatura geloof ik), nooit gebruikt en ik zag het nu toevallig liggen.
    Moet zeggen dat ik het erg lekker vind! toch nog eens halen dus!

  3. Bij nicht op bezoek in Nederland dronk ik heerlijke ‘groene thee’
    Een grote zak in de Marokaanse groente zaak gekocht en dit bleek bij nader onderzoek
    Verbena-Vervain-ijzerhard te zijn. Dit was heerlijke thee die een goed behagenlijk gevoel gaf.

  4. Naar mijn persoonlijke ervaring is ijzerhard vooral interessant op momenten dat van ons doorzettingsvermogen, stabiliteit en volharding wordt verwacht. Hetzelfde zou ik zeggen van haver, al is dat dan weer op een andere manier. Ook meen ik te mogen zeggen dat ijzerhard de lever activeert.

  5. Het is me nog niet helemaal duidelijk ,weet iemand zeker of ik thee kan maken en hoe eventueel van de Verbena bonariensis? Groeten Frank

    1. Je kan zeker thee maken van Verbena bonariensis, en je kan die zelfs drinken.
      Maar waarom zou je het doen? Lekker is die niet, en een medicinaal nut heeft die thee ook niet.

  6. onlangs in een restaurant een koekje gedrengd in verbenakruid bij ijsroom gekregen: uiterst lekker. Is dit de echte verbena of de citroenverbena?

  7. goeiedag,
    ik ben op zoek naar een klein takje ijzerhard, maar ik heb geen idee waar ik dit ergens kan vinden. kan iemand mij helpen aub ?

  8. Hallo, ik heb een Verbena bonariensis gekregen en die groeit praxhtig. Ik vroeg me af of deze ook geneeskrachtige werkingen had, of simpelweg of ik thee van de bladeren kan zetten. Mooi artikel verder!

  9. Hallo.. erg intrressant.Ik lees over geneeskrachtige effecten van blue vervain op oa prostaat….klopt het als ik je interessante stuk lees…dat dit zeer w.s de verbena hastata beftreft?de blauwe variant hiervan dan? Merci.

  10. Juist omdat het geen hele sterke medische werking heeft is het een perfect kruid om elke dag te drinken (de ‘citroenverbena’ variant). Je wil geen kruid elke dag drinken wat een sterke werking heeft net zoals je geen medicijn wil hebben als je niet ziek bent. Mijn leraar Chinese kruidenleer raadde deze aan als beste en zelfs enige kruiden thee voor elke dag. In de zomer drinken we het vers van een plant en ’s winters van ‘het blauwe huis. Perfecte thee om mee op te staan.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.