Karmozijnbes – Phytolacca sp.

Phytolacca esculenta  - Oosterse karmozijnbes. Foto: AnneTanne. Creative Commons License

Deze plant vormt een beetje een buitenbeentje op deze site: het gaat eigenlijk niet echt om een medicinale plant of een heksenkruid.
De reden dat je haar hier toch terugvindt, is dat ik voortdurend opnieuw merk dat dit een plant is die ‘iedereen’ opvalt, door haar toch wat ongewone uiterlijk. Ik kreeg dan ook al zo vaak de vraag: ‘Wat voor plant is dat?’, dat ik haar dit plekje gun.

Hoewel er meerdere Karmozijnbessen in Europa voorkomen, heb ik het hier met name over de Amerikaanse, omdat ik daar het meeste informatie over heb, en omdat ik zelf de andere soorten nog niet ben gevonden.

In Europese bronnen wordt de giftigheid van de plant vaak wat geminimaliseerd, en worden hooguit de pitten en de wortels als giftig beschreven.
Amerikaanse bronnen daarentegen beschrijven de plant vaak als ‘wellicht onveilig’ voor wat de uiterst jonge scheuten betreft, tot ‘zeer giftig’ wat de rest van de plant aangaat.

Beschrijving

De karmozijnbes is een overblijvende vaste plant die haar originele biotoop tot enkele meter hoog zou worden, doch in onze streken zelden hoger dan zo’n anderhalve meter wordt. De plant heeft dikke, holle, roodaangelopen stengels, die in een heel vroeg stadium soms voor verwarring met de Reuzenbalsemien kunnen zorgen. De 10 tot 25 cm lange bladeren zijn langwerpig, spitsuitlopend en gaafrandig.
De bloemen zijn wit tot roodaanlopend, en staan in lange trossen die, door het uitgroeien van de okseltak, tegenover de bladeren komen staan. De bloemen hebben vijf bloemdekbladeren, 10 meeldraden en 10 stampers, en groeien uit tot een 10-delige bes, waarvan de afzonderlijke delen zijn samengegroeid (en dus niet zoals bij een braam tot bolletjes kunnen worden uit elkaar geplukt).
De wortel tenslotte gaat erg diep, en is vlezig van aard.

Naamgeving

De botanische geslachtsnaam ‘Phytolacca’ heeft twee wortels: Enerzijds het Griekse ‘phyto’, dat plant, of eventueel groente betekent, anderzijds de Latijnse adaptatie van het Perzische ‘Lak’, of het Hindi ‘lakh’, die allebei refereren naar ‘een purperrood pigment bereid uit een harsachtige substantie’ (m.a.w. wat wij kennen als ‘schellak’).
De soortnaam ‘Americana’ verwijst natuurlijk naar het continent van oorsprong. In het synoniem Phytolacca decandra verwijst de soortnaam naar de tien (deca) stampers van de bloem.

In het Nederlandse ‘Karmozijnbes’ wordt natuurlijk verwezen naar de kleur van (het sap van) de bessen, en van de kleurstof die men er uit bekwam.

(Terug naar boven)

Geschiedenis en Folklore

Phytolacca - Karmozijnbes. Foto: AnneTanne - Creative Commons License

De Amerikaanse indianen die leefden in de oostelijke streken van de huidige Verenigde Staten, kenden de Karmozijnbes al lang voor de Mayflower voor anker ging bij Plymouth Rock.
Ze aten de zeer jonge scheuten in de lente, en groeven de wortels op om als medicijn te gebruiken. Met het purper-rode sap van de bessen versierden ze hun kleding en kleurden er gebruiksvoorwerpen en sieraden mee, gemaakt van hout, schors, dierenhuiden en zaden.
Sommige stammen gebruikten het sap ook voor huidschilderingen.

De stammen die leefden in de buurt van de rivier Connecticut gaven hun spaanderhouten manden een diepblauwe kleur met het sap.
De Delaware gingen er van uit dat het inwendig gebruik van kleine doses karmozijnbes-wortel reuma kon genezen, terwijl de Irokezen de wortel uitwendig gebruikten om huidziekten te behandelen.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de eerste Europese immigranten in die streken al vlug een aantal van die gebruiken overnamen, en vervolgens snel in de gaten kregen dat karmozijnbes een kwalitatief zeer goede natuurlijke inkt gaf, die heel duurzaam bleek: Een bewijs daarvan is zeker dat die inkt nog kan gelezen worden op heel wat documenten uit die tijd, die nu in musea bewaard worden.

Maar naast de vele gebruiksmogelijkheden die de plant heeft, ging men al snel rekening houden met de mogelijke nadelen van de plant: Hoewel de plant medicinaal weliswaar een aantal beloften inhoudt, kan ze ook gevaarlijk giftig zijn. Een overdosis van de bessen of van de wortel kan niet alleen leiden tot hevig braken en convulsies (stuipen), maar eventueel zelfs dodelijk zijn. Amerikaanse bronnen gaan er zelfs van uit, dat het verzamelen van een grote dosis van de wortels zonder dat handschoenen worden gedragen, er al toe kan leiden dat de giftige bestanddelen doorheen de huid worden geabsorbeerd.
De zaden worden als extreem giftig beschouwd, maar eigenlijk zou hetzelfde gelden voor de gehele volgroeide plant. Hoewel men soms de zeer jonge scheuten als een soort ‘asperge’ klaarmaakt, moet men er rekening mee houden dat, zo gauw er ook maar een spoortje rood te zien is in stengel of bladeren, men de plant beter niet gebruikt, en dat men nooit ook maar een deel van de wortel mee mag plukken.

Ondanks deze nadelen heeft de Karmozijnbes toch heel wat medische indicaties gehad, die ik hier kort aanhaal, maar waarvoor ik het kruid dus zelf zeer duidelijk niet aanbeveel:
Boeren gebruikten een tinctuur van Karmozijnbes-wortel om de gestuwde uiers van hun koeien te behandelen. Kippenkwekers deden een stukje van de wortel in het drinkwater van hun kippen, in de overtuiging dat het hun dieren tegen ziekte beschermde. (Overigens is de plant niet giftig voor vogels, maar een te grote hoeveelheid van de bessen geeft het kippenvlees niet alleen een onaangename geur, maar bovendien krijgt het vlees laxerende eigenschappen voor de mens!)
De eerste Amerikaanse blanken leerden van de indianen een recept voor een zalf met karmozijnbes, die ze gebruikten voor de uitwendige behandeling van arthritis en chronisch reuma en zweren.
De volgroeide bladeren van de plant werden, gekneusd, bij oogklachten toegepast, en ze zouden ook helpen bij insectenbeten.

Phytolacca - Karmozijnbes. Foto: Mel ©

De karmozijnbes is in Amerika nooit in cultuur gebracht, maar werd wel in Europa ingevoerd in de late 18de Eeuw. In Frankrijk en Noord-Italië werd de plant gekweekt en de jonge scheuten, zoals eerder vermeld, als asperge klaargemaakt. De planten mogen dan nog niet hoger zijn dan 10 cm, en het kookwater moet twee maal ververst worden.
In Europa ging men de plant echter nog voor andere doeleinden gebruiken: malafide wijnverkopers, vooral in Portugal in Frankrijk, gingen de kleur van weinig aantrekkelijke wijnen
‘opwaarderen’ met het sap van de karmozijnbes. En behalve het feit dat de smaak van de wijn door deze toevoeging verre van opgewaardeerd werd, leidde deze handelwijze vanzelfsprekend ook tot een aantal vergiftigingen. Om die reden zou er dan (in Frankrijk en/of Portugal? mijn bron is hieromtrent niet duidelijk) een wet gekomen zijn die voorschreef dat de Karmozijnbes jaarlijks moesten worden teruggesneden vooraleer ze bessen konden vormen.

Bronnen

Ik heb mij voor deze korte beschrijving voornamelijk gebaseerd op:
Pamela Jones: Just Weeds – History, myths and uses. ISBN 1-881527-58-1

(Terug naar boven)

Deze buttons respecteren je privacy (zie info):

37 thoughts on “Karmozijnbes – Phytolacca sp.

  1. hallo AnneTanne,

    ik wilde even vermelden dat Phytolacca medicinaal nog steedsl interessant is, maar inderdaad beter niet zonder kennis gebruikt wordt. Het wordt in het Engels niet voor niets “Poke root” genoemd en kan bij verkeerd gebruik dodelijk zijn. De stimulatie van lymfe circulatie is het voornaamste werkingsveld wat leidt tot gebruik in allerhande condities als mastitis (borstontsteking), pharyngitis met lymphadenitis (keelontsteking met opgezwollen lymfeklieren), parotitis (zoals in bof/dikoor) maar ook rheuma en andere immunologisch gemoduleerde ziektes.

    Historisch gebruik kan je nalezen op Henriettes Herbal onder Eclectics (onderandere Ellingwood). Verder houd ik van Michael Moore’s site (zoek terzake naar Phytolacca op http://www.swsbm.com/ManualsMM/SpecIndic3.txt) en vertrouw ook Christine Haughton’s informatie (http://www.purplesage.org.uk/profiles/pokeroot.htm). Dit zijn allemaal degelijk geschoolde kruidengeneeskundigen.

    Verder wens ik je nog veel succes met de vernieuwde site! Ik denk dat ik in de toekomst wat meer ga langskomen :-).

    Liefs,
    Gert

  2. hierbij wil ik graag weten hoe je de wortel van de karmozijnbes kan gebruiken zonder er aan dood te gaan ik heb hem namelijk in de tuin staan, aangezien ik reumatische artritis heb.wie weet dat mevr.mooij

  3. @Jan van Twisk: Dank voor de hint…
    Het zou plezierig geweest zijn, als u ook nog enige aanwijzingen gaf, wat volgens u anders moest… Ik vond inderdaad een paar onjuistheden, maar weet niet of dat de fouten zijn waar u op doelde.

  4. Beste Anne Tanne

    Na vorig jaar eenmooie stek te hebben gekregen van bovenstaande plant,staat er dit jaar in mijn tuin eenmooie prachtig bloeiende plant.
    Helaas was ik de naam kwijt en heb toen een oudere buurman die veel van tuinieren weet gevraagd en hij kwam met jouw pagina van krijdenklets met de karmozijnbes.

    Heinz bedankt

    En jij Anne Tanne ook,ikm weet nu dat mijn kinderen geen gevaar lopen maar dat ik extra mag opletten als er kindjes komen spelen.
    De hond kijkt wer niet naar om als om onder te liggen als het warm is.

    Weer wat geleerd,bedankt.

    Jose

  5. Hallo,

    4 jaar geleden kreeg ik een karmozijnbes van de vogels. Op een gegeven moment schoten de planten op als paddestoelen en moest ik ze allemaal verwijderen. Dit jaar heb ik er 1tje laten staan vanwege de bessen. De vogels zijn er dol op maar ik wil deze bessen nu gebruiken om wol te verven. Dankzij jullie site weet ik nu dat die bessen gevaarlijk zijn. Ik was al gewaarschuwd maar wilde het niet geloven. Dus zal het verven nu gebeuren met handschoenen. Bedankt voor de boodschap!
    Groetjes,

    Sylvia

  6. Eindelijk weet ik hoe die plant heet die zo graag in mijn tuin groeit. Ben er al twee jaar door gegrepen 😉
    Ik ben erg blij met wat ik op deze site allemaal kan lezen over (o.a.) deze bes.

    Nu zocht ik naar recepten om inkt en/of verf van de bes te maken, maar ben nog niet veel verder gekomen dan meer informatie over deze intrigerende plant.

    Als iemand een idee heeft waar ik recepten kan vinden van het maken van inkt of verf van deze bessen, zou ik daar erg blij mee zijn.

    Op dit moment denk ik er zelf aan om de bessen, als ze goed rijp zijn door een sap centrifuge de sap uit de bessen puur te gebruiken, maar wellicht is koken met water wel beter.

    Ben benieuwd naar ervaringen!

    Groetjes,
    Sanne.

  7. @ Sanne : centrifugeren heeft als risico dat je pitten beschadigt en dat alsnog gifitge bestanddelen in het sap terechtkomen. En koken in water heeft hetzelfde nadeel. Het eenvoudigste zal m.i zijn om de bessen in een neteldoek te persen. Waarschijnlijk hou je er dan een mooie blauwe neteldoek aan over, maar dan heb je het puurste sap zonde rdat je kans loopt om de pitten te beschadigen…

  8. @Dirk9220: Dank je voor de tip. Was idd bang geworden voor de giftige werking waardoor ik begon te twijfelen of ik het wel uit moest proberen, maar dit geeft weer stof tot nadenken. Ik blijf het toch wel heel aantrekkelijk vinden om zo’n zelfgemaakt potje inkt te hebben staan. De bessen beginnen nu te rijpen, dus wellicht ga ik binnenkort toch nog aan de slag.

  9. Hier een schilderijtje gemaakt met karmozijnbessensap: http://vilt.wordpress.com/2011/07/17/4-letter-word/

    ik gebruikte idd een doek om de bessen te persen en mengde het met wat paraffine omwille van de viscositeit. Mengen met houtlijm (=harsbasis) is ook een optie.

    Ik ben héél hard op zoek naar ‘natuurlijke’ pigmenten, ik wil nl een hele reeks ‘biografiekjes’ maken met enkel zelfbereide, natuurlijke of gevonden pigmenten. Alle tips erg welkom!

    1. Hallo Dirk, dan heb je vast al inkt van inktzwammen? Ik had de geschubde inktzwam gevonden. Heb de zwarte delen laten staan en de rest opgegeten. De zwarte delen vervloeiden tot inkt. Ik heb er wat tekeningen mee gemaakt. De inkt begon enorm te stinken en later las ik dat je het moet koken met kruidnagels om het goed te houden. Ik kwam ook Juniper Harrower tegen die prachtige tekeningen maakt van wijn en inktzwam inkt. Ze schrijft dat ze wijn oxideert en reduceert. Oxideren zal niet zo moeilijk zijn, maar reduceren is wat anders. https://www.juniperharrower.com/wine-art.
      Ik ben nu op zoek naar gewone planten in de tuin waar je echt gele inkt van kunt maken. Ik dacht van paardekastanje blad, maar kom het niet tegen. Ikheb kastanjeblad gekookt, er zat ook ander blad bij en het werd diepbruin.

  10. ik heb deze plant ook in mijn tuin en zou graag een recept hebben om normaal naar wc te gaan met deze bessen zonder gevaren .trouwens van harte bedankt voor alles wat ik er nu al van geleerd heb ook bedankt aan dirk voor neteldoek tip groetjes aan allen .

    1. Het is een niet-wintergroene vaste plant. Verplanten doe je daarom best in het najaar, als de plant begint af te sterven. De plant heeft dan – als de aarde nog wat warm is – de tijd om zich weer goed te wortelen en is in het voorjaar weer helemaal klaar om op te schieten.
      Lukt het niet in het najaar, kan je het de hele winter door doen zolang het niet vriest, maar hoe eerder je bent, des te meer kans op vlotte hergroei.

  11. Anne,
    Inderdaad een intrigerende plant. Vorig jaar werd ik als voorzitter van een bewonerscommissie door een bewoner er op aangesproken dat de gemeente het openbare groen niet goed onderhield. Hij nam mij mee naar een wat verscholen gelegen groenstrook en wees naar een plantje dat daar niet hoorde, dat was vuil. Om van verder gemopper af te zijn bedankte ik hem voor zijn opmerkzaamheid, haalde thuis een schop en plantte ‘vuiltje’ in een plantenbak op mijn balkon. Momenteel geniet ik dag in dag uit van een 1,5 hoge plant waarvan de voltallige witte bloemen langzaam overgaan in donkerrode bessen. Sinds vandaag weet ik de naam van ‘vuiltje’: de oosterse karmozijnbes.
    groet joop

  12. Ik heb een bos van ongeveer vierduizend vierkante meter, waar de bes volop uitschiet.
    Bij het afmaaien van deze plant, kreeg ik regelmatig wel eens spatten in mijn gezicht ondanks mijn scherm dat ik draag tijdens het maaien. Ik kreeg nadien enorm veel last van mijn ogen, en had het gevoel dat ze enorm gezwollen waren, ze zagen ook flink rood. Een dag later kreeg ik plots ook een wazig zicht, gepaard met zweetbuien, waar ik niet gerust in was. Deze zijn dan wel spontaan verdwenen alsook mijn zicht dat terug helder werd. Zou dit iets te maken hebben met deze bes of haar sappen ???

    1. Ik durf niet bevestigen of uitsluiten dat je symptomen te maken hadden met de karmozijnbes.
      Ik vond deze briefwisseling vanuit de FDA, waar ik dit stukje teruglees: “Oral, ocular, and dermal exposure to pokeweed plant have been shown to result in human poisonings.” Maar de precieze verschijnselen hiervan vind ik niet.

      De symptomen van vergiftiging door karmozijnbes (als je het eet) zijn normaal gezien de volgende: Symptoms
      Convulsies (epileptische aanvallen), diarree, hoofdpijn, hartritmeproblemen, bloeddrukdaling, spierkrampen, misselijkheid, versnelde pols, bemoeilijkte ademhaling, maagpijn, overgeven, zwaktegevoel…

      Je zou er in principe van moeten uitgaan dat een vergiftiging doordat het sap via de huid in je bloedbaan komt, minder heftige verschijnselen oplevert…

  13. Ik ben eigenlijk wel benieuwd naar receptuur of herboristen die een veilig product maken van de karmozijnbes voor lymfendrainage. Ik sukkel al jaren met problemen in de onderste ledematen en heb al verschillende onderzoeken laten doen, de oorzaak van mijn oedeem blijkt onbekend. Ik blijf zoeken naar een middel dat mij kan helpen

  14. Beste,

    deze plant groeit hier vlotjes in mijn tuin, maar zou deze plant graag wegkrijgen is de enigste optie die wortels uitgraven?

    Wil ze weg ter bescherming van mijn hondjes heb al een paar keer gemerkt dat de honden ook vol spatten hangen van de bessen….

    1. Leuk dat je je ervaring met de bessen deelt…
      Jouw ervaring klopt met wat ik hier lees:

      Ingesting a few berries does not cause problems, but larger quantities, if uncooked, can be toxic to humans.
      (Een paar bessen eten levert geen problemen op, maar grotere hoeveelheden kunnen, indien ongekookt, giftig zijn voor de mens.)

  15. Hallo,

    Ik heb de Oosterse Karmozijnbes in mijn tuin staan. Omdat ik het een prachtige plant vind laat ik die elk jaar staan. Nu wil ik graag wat kruiden gaan planten/zaaien in mijn tuin. Heeft er iemand een idee van welke kruiden bij de Karmozijnbes mogen staan? Of juist niet?

    Sam

    1. Hoe bedoel je precies “mogen staan”? Of ze het er goed naast doen? Ik heb i.i.g. een enorme Oosterse Karmozijnbes en ervoor had ik Moederkruid gezaaid, prachtige combi vond ik, zo tegen een muur van donkergroene klimop.

      1. Hoi AnneTanne,
        Dat artikel met het recept voor inkt kan ik niet lezen, daar er een lidmaatschaps pop-up overheen komt. Is het misschien mogelijk om de tekst te copy-pasten? Of mag dat niet?
        Dank voor uw stuk over de Karmozijnbes!

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.